Patroni bielańskich ulic #49 - Stanisław Przybyszewski

W tym artykule przeczytasz m.in.:

• kim jest jej patron
• ciekawostkach z jego życia

Stanisław Feliks Przybyszewski 

Ur. 7 maja 1868 w Łojewie, zm. 23 listopada 1927 w Jarontach – polski pisarz, poeta, dramaturg, nowelista okresu Młodej Polski, skandalista, przedstawiciel cyganerii krakowskiej i nurtu polskiego dekadentyzmu.

Okrzyknięty za życia legendą, stał się bohaterem wielu plotek i anegdot (opisywanych m.in. przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego i Stanisława Brzozowskiego). W Berlinie był nazywany „genialnym Polakiem”. Był propagatorem haseł: modernistycznego „sztuka dla sztuki” i androgynicznej „nagiej duszy”, a także autorem manifestu Confiteor. Pisał w językach polskim i niemieckim.

Życiorys

Urodził się w Łojewie pod Inowrocławiem w rodzinie wiejskiego nauczyciela Józefa Przybyszewskiego i jego drugiej żony Doroty z Grąbczewskich. Mając 13 lat rozpoczął naukę w toruńskim gimnazjum. Świadectwo dojrzałości uzyskał w gimnazjum wągrowieckim w 1889.

Wyjechał do Berlina, gdzie w 1889 podjął studia architektoniczne, a rok później medyczne. Poznał Tadeusza Micińskiego z którym rozczytywał się w tych samych pracach z zakresu demonologii i satanizmu. Pod wpływem filozofii Nietzschego oraz zdobytych wiadomości z dziedziny neurofizjologii opublikował w języku niemieckim dwa krótkie eseje pt. Zur Psychologie des Individuums (1892). Szybko zyskał akceptację w skandynawsko-niemieckim środowisku cyganerii artystycznej. Nie ukończył żadnego z podjętych kierunków studiów, ponieważ za udział w ruchu robotniczym został aresztowany i następnie wydalony z uczelni w 1893. Do formalnej działalności politycznej nie powrócił. Poza tym „przykładne życie” studenta architektury czy medycyny zupełnie mu nie odpowiadało. Stał się natomiast jednym z tych, którzy kreowali życie berlińskiej bohemy, otoczony gronem artystów i literatów takich jak August Strindberg, Ola Hansson, Carl Ludwig Schleich, Richard Dehmel, Alfred Mombert, Edvard Munch. Ten ostatni pod wrażeniem Mszy żałobnej Przybyszewskiego namalował obraz Krzyk (1903) i wręczył mu go w prezencie.

W Berlinie utrzymywał się z wykonywania dorywczych zajęć. Z pomocą przyszedł mu Stanisław Grabski załatwiając Przybyszewskiemu pracę w redakcji „Gazety Robotniczej” – socjalistycznego dziennika wydawanego dla polskiej emigracji w Berlinie. Był jednym z założycieli artystyczno-literackiego czasopisma „Pan”, najważniejszego pisma modernistycznego w Niemczech. Publikował także na łamach gazety „Die Fackel” (satyryczna gazeta pisarza i wydawcy Karla Krausa), a także we „Freie Bühne” (gazeta literacka wydawnictwa S. Fischer).

W maju 1891 związał się z przyjaciółką z Wągrowca Martą Foerder. Miał z nią troje dzieci: Bolesława (ur. 22 lutego 1892), Mieczysławę (ur. 14 listopada 1892) i Janinę (ur. w lutym 1895), których losem i wychowaniem się nie interesował. 9 czerwca 1896 Marta Foerder, nie mogąc liczyć na miłość i wsparcie Przybyszewskiego, popełniła samobójstwo będąc w ciąży z ich czwartym dzieckiem. Bolesławem zaopiekowała się matka Przybyszewskiego (usynowił go dopiero w 1905), dziewczynki, które nie otrzymały nawet nazwiska ojca, zostały oddane do przytułku. Mieczysława została adoptowana przez bogatą rodzinę. Janina po tułaczce po domach dziecka zmarła z powodu problemów psychicznych w domu opieki dla obłąkanych.

W 1893 Przybyszewski poznał i poślubił Norweżkę Dagny Juel – pianistkę, córkę lekarza z Kongsvinger. Razem stworzyli parę, która skupiała wokół siebie artystów berlińskiej cyganerii. W latach 1893–1897 mieszkali na zmianę w Berlinie i Kongsvinger. Z tego związku miał dwoje dzieci: Zenona i córkę Ivi (ur. 3 października 1897). Dagny porzuciła męża w 1900. Przez rok tułała się po Europie. Dagny Juel Przybyszewska miała romans między innymi z Edvardem Munchem, norweskim malarzem symbolistą. Historia trójkąta Przybyszewski – Juel – Munch była przez malarza wykorzystywana w wielu cyklach m.in. Jealousy 1896, gdzie Munch sportretował Przybyszewskiego, Dagny i siebie. W 1898 Dagny pojawiła się z Munchem na przyjęciu powitalnym wydanym dla Przybyszewskiego w Paryżu przez Franciszka Siedleckiego po powrocie pisarza z Hiszpanii. W 1901 zwaśnieni małżonkowie zeszli się w Warszawie. Dagny zginęła 5 czerwca 1901 w Tyflisie zastrzelona przez Władysława Emeryka.

W czerwcu i lipcu 1898 Przybyszewski dołączył wraz z Tadeuszem Micińskim na osiem tygodni do koła polskiego zorganizowanego przez Wincentego Lutosławskiego w jego posiadłości w Playa de Mera w hiszpańskiej Galicji. Przeznaczył na wyjazd sumę 5000 franków otrzymaną od Ignacego Paderewskiego. Lutosławski zamierzał pozyskać pisarza dla swojej koncepcji nacjonalistycznego mesjanizmu. Mimo konfliktu obyczajowego między hedonistą Przybyszewskim a moralistą Lutosławskim, który znalazł wyraz w ataku Lutosławskiego na twórczość literata (Bańki mydlane, 1899), wizyta obudziła zainteresowanie Przybyszewskiego filozofią genezyjską Juliusza Słowackiego (Na drogach duszy, 1900) i przyczyniła się do jego powrotu z emigracji do Krakowa w tym samym roku.

W Krakowie Przybyszewski objął w 1898 redakcję „Życia”, stając się artystycznym przywódcą Młodej Polski. Zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim. Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem - był zafascynowany pisarzem i był także zakochany w jego żonie, przybyłej do Krakowa niedługo później. Przybyszewski grywał również w brydża z Leonem Wyczółkowskim w mieszkaniu Fałata.

W 1899 nawiązał romans z malarką Anielą Pająkówną, z którą miał jedno dziecko – córkę Stanisławę (1901–1935).

We Lwowie odwiedził w 1899 Jana Kasprowicza, którego żona Jadwiga (1869–1927) zafascynowana twórczością Przybyszewskiego porzuciła męża i córki, by dzielić życie ze Stanisławem. Zamieszkali w Warszawie. W tym czasie pisarz często wyjeżdżał do Rosji, gdzie cieszył się dużą popularnością.

W grudniu 1902 nawiązał współpracę z redagowanym przez Jana Władysława Dawida „Głosem”, który reprezentował wówczas orientację lewicową, bliską Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Według Ludwika Krzywickiego postępowa inteligencja przyjęła to niechętnie. Zerwał z pismem zwalczający Przybyszewskiego na jego łamach Andrzej Niemojewski. Przybyszewski wziął w 1903 udział w zainicjowanej w „Głosie” przez Stanisława Brzozowskiego dyskusji krytycznej na temat twórczości Henryka Sienkiewicza.

W 1905, po wybuchu rewolucji i powrocie pisarza z tournée po Rosji, przenieśli się z Jadwigą do Torunia, gdzie Przybyszewski poddał się kuracji odwykowej (był alkoholikiem). Problem alkoholowy nękał go jednak z przerwami do końca życia. Dopiero w Toruniu udało się przeprowadzić rozwód Jadwigi – pobrali się 11 kwietnia 1905 w Inowrocławiu (ślub cywilny w zaborze pruskim mógł odbyć się bez uprzedniego unieważnienia ślubu kościelnego).

W 1906 małżonkowie wyjechali do Monachium. Pieniądze na podróż zdobyli dzięki sprzedaży rękopisu Ślubów. Życie w Niemczech było, w zależności od stanu finansów, mniej lub bardziej udane. W czasie wojny spadło zapotrzebowanie na literaturę – niewiele dzieł Przybyszewskiego drukowano, z czym wiązał się brak dochodów. W tym okresie obudziły się w twórcy uczucia patriotyczne, czego wyrazem była broszura propagandowa wydana po niemiecku i po polsku w 1916.

Po zakończeniu wojny został współpracownikiem poznańskiego czasopisma Zdrój. Po wojnie na krótko zamieszkał w Pradze, następnie w Krakowie i w Poznaniu. W latach 1919–1920 mieszkał w Poznaniu, w gmachu Dyrekcji Poczty, gdzie m.in. tłumaczył pruskie dokumenty pocztowe i sporządzał opracowania urzędowe. W latach 1920–1924 mieszkał w Gdańsku, pracując w biurze tłumaczeń Dyrekcji Kolei Państwowych. Zaangażował się w utworzenie polskiego gimnazjum, którego otwarcie w Gdańsku nastąpiło w maju 1922. Obok szkoły mieszkała jego córka, Stanisława Przybyszewska, pozostając do śmierci pod opieką dyrektora Jana Augustyńskiego oraz jego żony Stefanii.