Patroni bielańskich ulic #29 - Horacy

W tym artykule przeczytasz m.in.:

• o ulicy,
• kim jest jej patron

Horacy (łac. Horatius), właściwie Kwintus Horacjusz Flakkus (łac. Quintus Horatius Flaccus) (ur. 8 grudnia 65 p.n.e. w Wenuzji, zm. 27 listopada 8 p.n.e.) – poeta rzymski, często określany mianem największego łacińskiego liryka i mistrza satyry.

W czasach panowania Augusta, w których żył i tworzył, sławą przewyższał go jedynie Wergiliusz. Napisał 162 utwory poetyckie, liczące łącznie 7816 wersów, zebrane w czterech zbiorach – Epodach, Satyrach, Odach i Listach. Wszystko, co wyszło spod jego pióra, uważane było przez wieki za doskonałe zarówno w swym kształcie poetyckim, jak i w przebogatej treści – od błahych motywów poezji biesiadnej lub erotycznej, aż do poważnych problemów filozoficznych, moralnych, politycznych, retorycznych. Te ostatnie znalazły wyraz zwłaszcza w Sztuce poetyckiej – pierwszym łacińskim podręczniku teorii literatury.

Był wielbicielem piękna świata i uroków życia. Głosił chwałę rzymskich cnót, chociaż przeszedł skomplikowaną drogę życiową. Pochodził z nizin społecznych południowej Italii, był synem wyzwoleńca. W młodości walczył w obronie republiki, przeciwko Oktawianowi, jako oficer w armii zabójcy Cezara, Marka Brutusa. W wieku dojrzałym zaczął wspierać pryncypat Augusta i cesarski program reform oraz odnowienia imperium.

Jego utwory charakteryzowały się refleksją moralną rozbudowaną w stopniu wcześniej niespotykanym. Dzieła Horacego zawierały rozważania o nieuchronności śmierci, o wartości pełnego umiaru, rozumnego życia. Swoim uczuciom i chwilowym nastrojom nadawał formę uniwersalną, która przemawiała przez wieki i stała się jednym z fundamentów europejskiej tradycji literackiej. Uważany jest za jedną z najważniejszych postaci w dziejach światowej poezji. W drugiej połowie I wieku Marek Waleriusz Probus dokonał pierwszego w dziejach krytycznego wydania pełnej twórczości jednego autora – Horacego. Wydanie to było używane w okresie Cesarstwa Rzymskiego, średniowieczu, renesansie i jest wciąż wznawiane współcześnie. Zachowało się w ponad dwustu pięćdziesięciu rękopisach, z których najstarsze spisane zostały w VIII i IX wieku.

Życiorys

O życiu Horacego zachowało się stosunkowo dużo informacji. Przede wszystkim dlatego, że w swoich utworach poeta często nawiązywał do własnych przeżyć i podawał wiele, skądinąd nieznanych, szczegółów biografii. Zachował się także, oceniany przez badaczy jako wiarygodny, żywot autorstwa Swetoniusza (Vita Horati). Swetoniusz, poza dziełami Horacego, oparł się na wielu źródłach współcześnie nieznanych – między innymi na pismach z kancelarii Augusta. Żywot sporządzony przez Porfyriona w pierwszej połowie III wieku nie wniósł już żadnych nowych informacji.

Dzieciństwo

Horacy przyszedł na świat w dniu, w którym konsulami zostali Lucjusz Manliusz Torkwatus i Lucjusz Kotta – 8 grudnia 65 roku przed Chrystusem. Pochodził z Wenuzji, miasta w południowo-wschodniej Italii, podbitego w czasie II wojny samnickiej i przekształconego w rzymską kolonię wojskową. Mieszkańcy Wenuzji wchodzili w skład drugiego tribus, czyli rzymskiego okręgu wyborczego, zwanego Tribus Horatia. Wenuzja była ważnym punktem strategicznym przy Via Appia wiodącej do Tarentu. Leżała na spornym pograniczu Apulii i Lukanii. Sam poeta uważał się za Samnitę, żywił jednak wątpliwości, czy wywodził się z plemienia Lukanów, czy też z Apulijczyków.

Ojciec Horacego był wyzwoleńcem. Urodził się jako człowiek wolny, ale wzięto go do niewoli podczas wojny Rzymu ze sprzymierzeńcami. Pracował w Wenuzji jako niewolnik publiczny (servus publicus). Po wyzwoleniu przybrał nazwisko od Tribus Horatia. Kwintus urodził się już jako obywatel rzymski, chociaż o jeszcze niepełnych prawach. Niektórzy uczeni próbowali wykazać, że Horacy był pochodzenia greckiego lub żydowskiego. Twierdzenia takie są współcześnie odrzucane przez niemal wszystkich badaczy. Powszechnie uważa się, że ojciec poety był ambitnym i przedsiębiorczym Apulijczykiem, który zdołał nie tylko wykupić się z niewoli, ale także nabyć niewielką posiadłość ziemską z zabudowaniami, położoną nieco na zachód od Wenuzji, u stóp wulkanicznej góry Wultur.

Pierwsze lata życia spędził Horacy pod opieką piastunki Pulii. Matka, zapewne również wyzwolenica, zmarła bardzo wcześnie, tak że Horacy nie zachował o niej żadnego wspomnienia. Naukę rozpoczął w prowincjonalnej szkole prowadzonej przez niejakiego Flawiusza w Wenuzji. Tam wykazał się znacznymi zdolnościami, więc ojciec postanowił zapewnić mu wykształcenie, które otworzyłoby synowi drogę do kariery. Wydzierżawił gospodarstwo i gdy Kwintus miał około dziesięciu lat przeniósł się do Rzymu. Za zaoszczędzone pieniądze nabył posadę maklera na licytacjach (exactionum coactor). Zarabiał na pośrednictwie 1% od sum uzyskanych ze sprzedaży. Przy większych transakcjach, na przykład spadkowych, dochody sięgały bardzo wysokich kwot.

Młodość

Ojciec Horacego zdecydował, że jego syn otrzyma najlepsze wykształcenie w greckich szkołach filozoficznych i retorycznych. Pod koniec 46 roku lub z początkiem 45 Kwintus wyjechał do Aten. Słuchał wykładów Kratipposa (kierownika szkoły perypatetycznej) oraz Teomnestosa (scholarchy nowej Akademii). Jego kolegami podczas studiów w Grecji byli między innymi Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus i syn Cycerona Marek.

Jesienią 44 roku Brutus, morderca Cezara, zebrał w Grecji resztki wojsk Pompejusza, rozproszone po bitwie pod Farsalos. Do swojego sztabu przyjął wielu młodych Rzymian studiujących w Atenach. Horacy postanowił bronić, u boku kolegów, republikańskich ideałów przed Oktawianem i Markiem Antoniuszem – zaciągnął się do armii Brutusa. Braki kadrowe były w niej tak duże, że niedoświadczonego Kwintusa przydzielono do sztabu i nadano stopień oficerski (tribunus militum). W roku 42 uczestniczył w operacjach zajmowania przez legiony Brutusa Macedonii, Ilirii i Azji. W październiku bitwa pod Filippi zakończyła się klęską wojsk republikańskich. Horacy szukał ratunku w ucieczce, podczas której porzucił spowalniające go uzbrojenie. Uratowawszy życie, postanowił powrócić do Rzymu.

Wracał przez Grecję i Adriatyk. Na Morzu Tyrreńskim przeżył burzę morską w pobliżu Przylądka Palinura, u zachodnich wybrzeży Lukanii. Niewiele brakowało, by jego statek rozbił się o skały. Wydarzenie to zaliczył później do jednego z trzech najgroźniejszych momentów w swoim życiu.

Początki kariery literackiej

Jak sam wyznał, skrajna bieda zmusiła go do pisania wierszy. Ówcześni początkujący poeci odczytywali swoje utwory w kręgu najbliższych przyjaciół, omawiali je, doskonalili, zanim zostały one zaprezentowane publicznie. Horacy zaprzyjaźnił się z pięć lat od niego starszym Wergiliuszem, sławnym już autorem Bukolik i z Lucjuszem Wariuszem, autorem wierszy epicznych. Należeli oni do kręgu Mecenasa, który skupił wokół siebie najwybitniejsze talenty literackie i potrafił wyzyskać je dla polityki Oktawiana. Oni też pierwsi poznali się na talencie młodego kolegi.

Śmierć

Horacy umarł 27 listopada 8 roku przed Chrystusem, kilka tygodni lub miesięcy po Mecenasie. Śmierć była nagła, a poeta nie zostawił testamentu. Wzbudziło to podejrzenia, że popełnił samobójstwo, zażywając truciznę, by dotrzymać przysięgi danej przed laty Mecenasowi: dzień twojej śmierci pociągnie za sobą zgon nas obu. Podejrzeń tych nigdy nie potwierdzono. Zwłok poety nie spalono, lecz pochowano je obok grobowca Mecenasa, w ogrodach przyjaciela na Eskwilinie (horti Maecenatiani).